آثار فقر و تهیدستی از منظر امام علی (ع)

سیاست شرق _ فقر از جمله معضلات اجتماع بشری است که عامل و مسبب بسیاری از ناهنجاری های مختلفی است که زندگی شخصی و اجتماعی انسان را، مورد تهدید جدی قرار می دهد.

فقر به عنوان یک پدیده و واقعیت ناخوشایند اجتماعی است و وجود آن برای هر جامعه ای، ناخوشایند و نامطلوب است. روی این اصل، در ادیان الهی و اندیشه های بشری، فقر و تنگدستی یکی از مصیبت های بزرگ و از جمله بلاهایی است که جامعه بشری را تا سرحد نابودی و اضمحلال تحت تاثیر قرار می دهد و ریشه کنی آن از اجتماع، یکی از اصلی ترین اهداف حکمرانی عنوان شده است.

به همین سبب از دیدگاه امام علی(ع)، تمامی افراد جامعه مسلمان و غیرمسلمان باید در تامین نیازهای اولیه معیشت خویش در وضعیت اقتصادی مطلوب و مناسب، با شرافت و کرامت انسانی خود باشند تا رفاه عمومی در جامعه برقرار گردد. به همین جهت امام علی(ع) قبل از زمامداری خود و در دوره چند ساله حکومتش، مبارزه گسترده ای را با فقر و تهیدستی داشتند به گونه ای که فرمودند(خدایا آبرویم را با بی نیازی نگهدار و با تنگدستی شخصیت مرا لکه دار مفرما چرا که فقر همان مرگ بزرگ است).

در اینجا علل و آثار فقر و همچنین راه های پیشگیری آن از منظر امام علی(ع) را مرور می کنیم .

امام علی (عليه السلام) فرمودند: «الْفَقْرُ الْمَوْتُ الاَْكْبَرُ.» «فقر، مرگ بزرگ تر است.»

شرح و تفسير حکمت ۱۶۳ نهج البلاغه

امام علی (عليه السلام) در اين گفتار كوتاه و حكيمانه به آثار زيانبار فقر و تهى دسته اشاره كرده مى فرمايد: «فقر، مرگ بزرگ تر است»، (الْفَقْرُ الْمَوْتُ الاَْكْبَرُ). در مورد نكوهش فقر در همين كلمات قصار تعبيرات متعددى ديده مى شود، از جمله در حكمت ۳ آمده بود: «وَالْفَقْرُ يُخْرِسُ الْفَطِينَ عَنْ حُجَّتِهِ، فقر، انسان هوشمند را از بيان دليل و حجت خود گنگ مى سازد».

و در حكمت ۵۶ آمده بود: «وَالْفَقْرُ فِى الْوَطَنِ غُرْبَةٌ، فقير حتى در وطنش غريب است». و در حكمت ۳۱۹ مى خوانيم: «فَإنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدّينِ! مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ، دَاعِيَةٌ لِلْمَقْتِ، فقر سبب نقصان دين و مشوش شدن عقل و جلب كينه مى گردد». و در حكمت ۳۷۲ آمده است: «إذا بَخِلَ الْغَنِىُّ بِمَعْرُوفِهِ باعَ الْفَقيرُ آخِرَتَهُ بِدُنْياهُ، هرگاه اغنيا از كمك به ديگران بخل بورزند فقرا آخرت خود را به دنيايشان مى فروشند».

اين احتمال نيز مى رود كه مراد از كفر، كفر عملى باشد كه همان آلوده شدن به انواع معصيت هاست. تعبير به «الْمَوْتُ الاَْكْبَرُ، مرگ بزرگ تر» اشاره به اين است كه انسان به هنگام مرگ حداقل از مشكلات اين جهان آسوده مى شود در حالى كه فقيرى كه با فقر دست و پنجه نرم مى كند گويى پيوسته در حال جان دادن است. بنابراين همان گونه كه ما به هنگام بيمارى و تهديد به مرگِ جسمانى به دنبال طبيب و درمان به هر سو مى رويم، به هنگامى كه فقر دامان فرد يا جامعه را مى گيرد نيز بايد براى نجات از آن تلاش و كوشش كنيم.

از يك طرف همه را به سعى و كوشش و كسب و كار دستور مى دهد و جوان بى كار را بى منزلت مى شمرد و اداى حق كارگران و كارمندان را از مهم ترين واجبات مى داند، بلكه كار را از مهم ترين عبادات قلمداد مى كند، كارگر خسته در حال خواب را در حال عبادت مى داند تا آنجا كه توجه به معيشت و زندگى مادى را كفاره مهم ترين گناهان ذكر مى كند.

فقر از دیدگاه امام علی(ع) زمینه‌ساز فساد اداری است؛ ایشان در نامه ۵۳ نهج‌البلاغه به مالک اشتر می‌فرمایند «نپرداختن حقوق کافی به کارگزاران باعث نیاز آن‌ها به مردم و رشوه‌خواری و فساد اداری می‌شود.»

در مزمت شرایط فقر، همین بس که انسان‌ها و کشورهای فقیر در مراکز قدرت اجتماعی و بین المللی، جایگاه موثری ندارند، امام علی(ع) در حکمت ۴۴ نهج‌البلاغه می‌فرمایند «فقیر در چشم مردم بی‌مقدار است نه سخنش شنیده می‌شود و نه جایگاهش شناخته می‌شود.»

از سويى ديگر به حكومت اسلامى توصيه مى شود كه فقرزدايى را در رأس برنامه‌های خود قرار دهد تا انسان بتواند با داشتن یک زندگی آبرومندانه، مسیر تکامل خود را در زندگی، با دغدغه کمتر طی نماید.

در تکمیل نظر امام علی (ع)، در حديث معروف رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) كه در كتاب كافى آمده است مى خوانيم: «كادَ الْفَقْرُ أنْ يَكُونَ كُفْراً، نزديك است كه فقر، انسان را به مرحله كفر برساند». دليل این سخن آن است كه فقر زمينه انواع انحرافات عقيدتى و اخلاقى را به ويژه در وجود افراد كم ظرفيت یا کسانی که از بلوغ فرهنگی لازم برخوردار نیستند، فراهم مى سازد. بسيار ديده شده است كه افراد فقير كلمات كفرآميز بر زبان جارى مى كنند و هنگامى كه زن و فرزند خود را گرسنه مى بينند، دست به هر كار ناشایست و گناهی مى زنند، قوانين اجتماعى را مى شكنند، آداب و اخلاق انسانى را به فراموشى مى سپارند و براى رفع فقر خود هر كارى را مجاز مى شمارند و اگر شخص فقير كم ظرفيت، واقعا كافر نشود، به مرز كفر نزديك مى گردد و حداقل رضايت به قضاى الهى را از دست مى دهد.

نكته : تعالیم اسلام، تنها و تنها ناظر به تکیه بر آخرت نيست بلكه به زندگى آبرومند اين دنيا نيز كه مقدمه اى براى آن است اهتمام فوق العاده اى دارد، مسئله فقرزدايى را يكى از مهم ترين دستورات خود قرار داده و راه كارهاى آن را نشان داده است، راه کارهایی که تحقق «عدالت» در حوزه های مختلف، از مهم ترین آنها بشمار می رود.

انتهای پیام /