سیاست شرق _ کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، علیه دولت محمد مصدق، یکی از مهمترین وقایع تاریخ معاصر ایران است، که روند دموکراسی خواهی ملت ایران را، به شکست انجامید، تا منابع نفتی و موقعیت سرزمینی ایران، همچنان بهانه ای برای مداخله قدرت های بزرگ باشد.

کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ( ۱۸ اوت ۱۹۵۳)، دولت منتخب محمد مصدق را سرنگون کرد و یک حکومت خودکامه را، در ایران برقرار کرد. این کودتا که سیا اعتراف کرد که در آن نقش داشته است، توسط بریتانیا و ایالات متحده سازماندهی شد. اما این دو کشور هرگز به خاطر این توطئه که جان ۳٠٠ شهروند ایرانی را گرفت، از ملت ایران عذرخواهی نکردند. کرمیت روزولت، مغز متفکر کودتا در یادداشت خود می نویسد:

ملي كردن ذخاير نفتي ميليارد دلاري شركت نفت انگليس و ايران توسط مصدق، كنسسيومي انگليسي كه بعدها به بريتيش پتروليوم تغيير نام داد، نگراني را برانگيخته بود . احتمال آسیب بزرگ نه تنها به انگلیس، بلکه به منافع آمریکا، اروپای غربی و ژاپن نیز واقعی بود.

این توطئه، قبلاً توسط سرویسهای اطلاعاتی بریتانیا و ایالات متحده، تحت نام ”آژاکس” طرح ریزی شده بود، به فرمان مستقیم محمد رضا شاه پهلوی، روند اداری مملکت از تسلط دولت قانونی خارج و در اختیار دولتی فرمایشی قرار گرفت.

در سال ۱۳۳۰، از طرف دکتر مصدق رئیس کمیسیون نفت، لایحه ای برای ملی شدن نفت ایران_ انگلیس به مجلس عرضه شد که بعد از طی مراحل لازم  و حمایت یکپارچه نمایندگان، تصویب گردید. نفت ایران تا آن سال در مالکیت شرکت نفت ایران _ انگلیس تحت امتیاز و با در آمد جزئی برای ایران کنترل می شد که این اوضاع باعث نارضایتی عمومی از شرکت نفت بریتانیا از اواخر دهه ۱۳۲۰ شمسی گردید.

در این زمان جمع کثیری از ایرانیان این امتیاز را استثماری و نشانی از استعمار بریتانیا طلقی می کردند. با وجود پشتیبانی عمومی از دکتر مصدق، دولت بریتانیا به هیچ عنوان برای مذاکره توافق نمی کرد و عامل بر انگیختن تحریم جهانی نفت ایران برای تحت فشار گذاشتن اقتصاد آن شد.

با این حال، محمد مصدق با در دست گرفتن کنترل صنعت نفت، دولت انگلیس را خشمگین کرد.

بریتانیا حتی برای ترساندن دولت ایران، ارتش خود را برای تسخیر پالایشگاه آبادان بسیج کرد، اما نخست وزیر وقت آن، کلمنت اَتلی، ترجیح داد که تحریم ها را شدید تر نماید و در عین حال از عوامل ایرانی برای تضعیف وجهه مصدق استفاده جوید.

با تغییر دولت کارگری اتلی به دولت محافظه کار چرچیل در بریتانیا و ریاست جمهوری آیزنهاور در امریکا، این دولتها، با وجود اینکه دولت قبلی امریکا یعنی کابینه ترومن با کودتا مخالفت می کرد، با توافق نقشه ای برای سرنگونی دولت دکتر مصدق تدوین نمودند.

سیا شروع به تهیه پیش نویس طرحی برای به قدرت رساندن، دولت مورد خواست ایالات متحده، از طریق اقدامات مخفیانه شد.

 در فروردین ۱۳۳۲، تحقیقات سیا با عنوان «عوامل دخیل در سرنگونی مصدق» تکمیل شد. این مطالعه به این نتیجه رسید که امکان کودتا در ایران وجود دارد.

 سیا همچنین بودجه ای به مبلغ یک میلیون دلار تصویب کرد تا عواملش در تهران، به هر نحوی که باعث سقوط مصدق شود، استفاده کنند.( سند سیا، قسمت اول، صفحه ۳)

 افسران سیا و اطلاعات بریتانیا در نیکوزیا، قبرس، برای پیش نویس طرح هایی برای کودتا گرد هم می آیند. در همین حال، در تهران سیا مجوز راه اندازی یک کمپین «تبلیغاتی» برای بی اعتبار کردن دولت مصدق را به عوامل خود صادر کرد.(۲۳ اردیبهشت ۱۳۳۲)

افسران سیا در بیروت برای بررسی نهایی طرح کودتا گرد هم آمدند.(۲٠ خرداد ۱۳۳۲)

طرح عملیات نهایی برای کودتا که مورد توافق سیا و اطلاعات بریتانیا بود، به وزارت امور خارجه آمریکا و وزارت خارجه در لندن ارائه شد.( ۲۶ خرداد ۱۳۳۲)

نخست وزیر بریتانیا طرح عملیاتی کودتا را تایید نهایی کرد.(۱٠ تیر ۱۳۳۲)

رئیس جمهور آیزنهاور برنامه عملیاتی کودتا را تایید نهایی کرد.(۲٠ تیر ۱۳۳۲)
یادداشتی از وزارت خارجه بریتانیا به یکی از معاونان وزیر امور خارجه ارائه شد که به ایالات متحده اطمینان می داد که انگلیسی ها در مورد کنترل نفت در ایران انعطاف پذیر خواهند بود.( ۱ مرداد ۱۳۳۲)

تحت فشار سیا، شاهزاده اشرف، خواهر شاه، از فرانسه به تهران پرواز کرد، تا شاه را متقاعد کند که فرمان های سلطنتی را که مصدق را برکنار می کند، امضا کند.( ۳ مرداد ۱۳۳۲)

اگر شاه نتواند با نماینده آمریکا همراهی کند یا اسناد [حقوقی] ژنرال زاهدی را ارائه ندهد، به زاهدی اطلاع داده می‌شود که ایالات متحده بدون همکاری فعال شاه آماده است. – سند سیا، پیوست B، صفحه ۱۰

سیا یک تلاش تبلیغاتی را تشدید کرد که شامل داستان‌هایی در روزنامه‌های بزرگ آمریکایی برای تضعیف دولت مصدق می شد.( ۷ مرداد ۱۳۳۲)

مصدق به گمان اینکه دولت های انگلیس و آمریکا علیه او توطئه می کنند، همه پرسی برگزار کرد و خواستار انحلال مجلس ایران شد.(۱۳ مرداد ۱۳۳۲)

شاه با امضای فرمان سلطنتی مصدق را عزل کرد. خبر حمایت شاه از کودتا به سرعت در ایران پخش می شود( ۲۲ مرداد ۱۳۳۲)

کودتا شروع شد، اما شکست خورد، زیرا مصدق هشدارهایی دریافت کرد. زاهدی مخفی می شود.(۲۴ مرداد ۱۳۳۲)

شاه به بغداد گریخت.(۲۵ مرداد ۱۳۳۲)

سرلشکر زاهدی اعلام کرد که نخست وزیر است. برای حمایت از این ادعا، مأموران سیا تعداد زیادی عکس از احکام سلطنتی مبنی بر عزل مصدق و انتصاب زاهدی منتشر می کنند. شاه اعلام می کند که او واقعاً این احکام را امضا کرده است.(۲۶ مرداد ۱۳۳۲)

سیا که از کودتای نافرجام ناامید شده بود، با ارسال پیامی به تهران دستور توقف عملیات علیه مصدق را صادر کرد.(۲۸ مرداد ۱۳۳۲)

چندین روزنامه تهران فرامین شاه را منتشر می کنند. در نتیجه هواداران شاه در خیابان ها تجمع کردند و کودتای دیگری آغاز شد. سرلشکر زاهدی برای رهبری جنبش از مخفیگاه بیرون می آید. تا آخر روز، کشور در دست زاهدی است و اعضای دولت مصدق یا مخفی هستند یا در زندان.(۲۸مرداد ۱۳۳۲)

“از این واقعیت که برخی از اقدامات پیش بینی شده در طرح نظامی محقق نشد… آشکار بود که اشتباهی رخ داده است.” – سند سیا، قسمت هفتم، صفحه ۴۴

فعالیت زاهدی به عنوان نخست وزیر و با کنترل واحدهای ارتش طرفدار شاه، صدها تن از رهبران جبهه ملی، افسران حزب کمونیست توده و فعالان سیاسی دستگیر شدند.

بیش از ۳٠٠ نفر در جریان درگیری ها که در ساختمان های کلیدی دولتی موج می زد، کشته و ۱٠٠ نفر زخمی شدند. تخمین زده می شود که دویست نفر در آخرین نبرد شدید در خانه دکتر مصدق کشته شده اند.

عملیات نه ساعته سرلشکر فضل الله زاهدی با کمک بریتانیا و ایالات متحده، حکومت بیست و هشت ماهه دکتر مصدق، را به پایان راه رساند. 

پایان کار دولت مصدق پس از نبرد با تانک و تفنگ در خیابان کوخ، جایی که خانه نخست وزیر سابق، با تهاجم طرفداران شاه، اشغال شد و محافظ شخصی دکتر مصدق مرده بود.

حسین فاطمی، وزیر امور خارجه دکتر مصدق، امروز پس از جستجوی طولانی توسط پلیس دستگیر شد.( ۲۲ اسفند ۱۳۳۲)

بعداً اعلام کردند که فاطمی که با ریش سیاه سنگینی مبدل شده بود، مورد ضرب و شتم قرار گرفته است.یک منبع پلیس گفت که پس از حمله او به بیمارستان منتقل شد، جایی که زخم هایش شدید اما خطرناک نبود.

فاطمی که از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که نخست وزیر محمد مصدق را سرنگون کرد، فراری بود، و عاقبت در مخفیگاه خود در حومه تهران دستگیر شد.حسین فاطمی وزیر امور خارجه مصدق به اعدام محکوم و اعدام شد.

پس از پیروزی کودتا، شرکت نفت انگلیس و ایران فعالیت خود را از سر گرفت.

بعد از کودتا، منفعت محسوسی که عاید ایالات متحده از سرنگونی دولت منتخب ایران شد، سهمی از ثروت نفتی ایران و پیشگیری احتمالی برای همسویی آن با اتحاد جماهیر شوروی بود، گرچه این موضوع از سوی تاریخدانان هنوز مورد بحث است.

محمد رضا شاه برای سالها به عنوان پادشاهی خور رأی، ولی متکی به قدرتهایی که وی را در این کودتا پشتیبانی نموده بودند، بر کشور ایران حکومت کرد، تا در قیام عمومی ۱۳۵۷، سرنگون شد.

به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و حواشی آن، توسط بسیاری از نویسندگان پرداخته شده است، که هریک از نگاهی متفاوت آنرا مورد بحث قرار داده اند، با این حال، این واقعه تاثیر شگرفی بر تاریخ معاصر ایران داشته و مسیر پیش روی ملت ایران را، از دموکراسی و داشتن یک مجلس و دولت ملی، به سمت یک حکومت خودکامه و با یک مجلس و دولت فرمایشی منحرف نمود.

انتهای پیام